Wszystko o śnie i rytmie dobowym

Hipersomnia, czyli nadmierna senność

Autor: Sebastian Kilichowski Dodano: 10 stycznia 2024

Ciągle chce Ci się spać? Zdarza Ci się zasnąć w najmniej odpowiednim momencie, wcale nie w łóżku, wieczorem, ale w ciągu dnia? Odczuwasz permanentny brak energii, ciągłe zmęczenie i senność? Zastanawiasz się, czy jest to tylko stan przejściowy, wynikający z nadmiaru obowiązków, stresujących wydarzeń, a może jednak stan chorobowy? Musisz wiedzieć, że osoby cierpiące na hipersomnię odczuwają trudności z funkcjonowaniem na jawie, niezależnie od ilości nocnego snu. To nie tylko utrudnia codzienne funkcjonowanie, ale może również prowadzić do różnych problemów zdrowotnych, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Sprawdź, czy dotyczy także Ciebie albo Twoich bliskich.

Czym dokładnie jest hipersomnia?

Zamiennie z terminemhipersomnia często stosuje się określenia: hipersomnolencja, somnolencja, nadmierna somnolencja, nadmierna senność w trakcie dnia (excessive daytime sleepiness, EDS) i zwiększona potrzeba snu (excessive need for sleep, ENS). Złe samopoczucie pojawia się mimo przespanej nocy i odpowiedniej ilości snu, który często jest wydłużony lub występuje w czasie przeznaczonym na aktywność, czyli w ciągu dnia. Taka wzmożona senność jest bardzo kłopotliwa. Ciężko jest pracować, uczyć się i normalnie funkcjonować przy permanentnym zmęczeniu i braku energii. Badania epidemiologiczne wykazują, że trudna do opanowania senność w ciągu dnia jest powszechnym problemem w krajach rozwiniętych. Badania nad tą dolegliwością sięgają XIX wieku. W 1892 roku francuski lekarz Louis Jules Alfred Lépine opisał chroniczne zmęczenie u swoich pacjentów. Jednak dopiero w 1906 roku Édouard Brissaud, francuski neurolog, wprowadził termin “hipersomnia”. Postęp w dziedzinie neurologii, psychiatrii i nauk medycznych, a także ewolucja technologii diagnostycznych przyczyniły się do poprawy diagnostyki i leczenia. W 1979 roku American Sleep Disorders Association przedstawiło pierwszą oficjalną klasyfikację zaburzeń snu, która obejmowała również hipersomnię. 

Nadmierna senność i trudności z koncentracją – Objawy hipersomnii

Objawy mogą różnić się w zależności od konkretnego przypadku.

  • Nadmierna senność w ciągu dnia to najbardziej widoczny i powszechny objaw hipersomnii. Odczuwanie silnego pragnienia snu, które utrzymuje się przez większość czasu, mimo prawidłowej ilości nocnego odpoczynku.
  • Trudności w utrzymaniu koncentracji w ciągu dnia mogą wpływać na efektywność pracy lub nauki oraz zwiększać ryzyko wypadków związanych z brakiem skupienia.
  • Epizody mikrosnu (mikrodrzemki) – krótkotrwałe, nagłe epizody snu.
  • Zmniejszona sprawność psychiczna wpływa na zdolność do wykonywania rutynowych czynności.
  • Zmniejszona motywacja do działania.
  • Zmniejszona zdolność poznawcza. Problemy z pamięcią i podejmowaniem decyzji. Trudności z zapamiętywaniem wydarzeń lub nawet utratą świadomości na krótki okres czasu. Jest to szczególnie niebezpieczne podczas prowadzenia pojazdu lub obsługi maszyn.
  • Nadmierne przybieranie na wadze. W przypadku niektórych osób może wystąpić zwiększony apetyt, co może prowadzić do nadwagi lub otyłości.
  • Nieustanne uczucie lęku i niepokoju.
  • Rozdrażnienie i irytacja z błahych powodów.

Hipersomnię można zdiagnozować wykorzystując tzw. skalę senności Epworth. Polega na subiektywnym określeniu przez pacjenta w skali 0-3 prawdopodobieństwa zaśnięcia w różnych sytuacjach życia codziennego np. czytania książki lub oglądania telewizji, siedzenia w kinie, na zebraniu, godzinnej jazdy samochodem jako pasażer, podczas postoju w korku czy na światłach. Jeżeli wynik przekroczy 18 punktów, wówczas najprawdopodobniej pacjent wymaga specjalistycznej konsultacji lekarskiej.

Przyczyny hipersomnii

Nadmierna senność może występować w przebiegu chorób somatycznych i zaburzeń psychicznych, w wyniku przyjmowania leków i środków psychoaktywnych, a także w efekcie działania czynników behawioralnych i środowiskowych. Mówimy wtedy o hipersomnii wtórnej, która tak naprawdę jest objawem.

Przyczynami patologicznej senności mogą być:

  1. Zaburzenia snu – hipersomnia często towarzyszy np. bezdechowi sennemu.
  2. Narkolepsja – u chorego występują niekontrolowane epizody snu w ciągu dnia. Osoby z narkolepsją mogą doświadczać także katapleksji, utraty kontroli mięśniowej, wyzwalanej przez czynniki emocjonalne.
  3. Choroby neurologiczne – urazy głowy, guzy mózgu, nadciśnienie śródczaszkowe.
  4. Zespół Kleinego-Levinsona – rzadkie neurologiczne schorzenie, które objawia się okresami nadmiernego snu, hiperfagii (nadmiernego jedzenia), a także zmianami w zachowaniu i myśleniu.
  5. Choroby psychiczne – w szczególności jako objaw depresji.
  6. Czynniki genetyczne – jeżeli w Twojej rodzinie występuje ten problem, to prawdopodobieństwo wystąpienia go u Ciebie rośnie.
  7. Leki i substancje – jako efekt stosowania niektórych leków lub używek, takich jak alkohol czy narkotyki.
  8. Czynniki środowiskowe – nieprawidłowa higiena snu, stres, niewłaściwe warunki snu (hałas, zbyt jasno, za wysoka temperatura w sypialni), długotrwałe zmęczenie, przeciążenie pracą lub obowiązkami życiowymi.
  9. Zmiany hormonalne, np.ciąża, menopauza.

Somnolencja bywa również diagnozowana jako samodzielna jednostka chorobowa. Wyróżnia się dwa rodzaje hipersomnii pierwotnej: narkolepsję i hipersomnię idiopatyczną (nie można znaleźć jednoznacznej przyczyny).

Diagnostyka hipersomnii

Diagnoza zaburzeń snu to często skomplikowany proces. Zajmuje się nią lekarz specjalista ds. snu, zwany somnologiem. W przypadku hipersomnii wtórnej szczególnie ważna jest odpowiednia identyfikacja problemu. Rozpoznanie hipersomnii pierwotnej następuje wtedy, gdy objawy występują dłużej niż miesiąc oraz zostaną wykluczone przyczyny somatyczne i psychiczne, a pacjent nie przyjmuje substancji psychoaktywnych. Poza wywiadem lekarskim do diagnozowania wykorzystywane jest tzw. badanie polisomnograficzne. W trakcie snu monitoruje się różne parametry, m.in. aktywność mózgu, oddech, ruchy ciała i inne wskaźniki. Rejestruje się poszczególne fazy REM i nREM, pracę serca i układu krążenia, przepływ powietrza przez drogi oddechowe, poziom natlenienia krwi. Następnie wyniki poddawane są analizie i ocenie, czy istnieje u pacjenta np. bezdech senny albo narkolepsja. Innym badaniem snu wykorzystywanym w tym przypadku jest Multiple Sleep Latency Test (MSLT), który mierzy czas potrzebny do zaśnięcia podczas krótkich okresów spoczynku w ciągu dnia. Osoby z hipersomnią mają skrócony czas snu i skrócony czas zasypiania. Z kolei w trakcie testu utrzymania czuwania (MWT) pacjent stara się jak najdłużej nie zasnąć w cichym i ciemnym pomieszczeniu. Jednocześnie rejestrowana jest czynność bioelektryczna mózgu. To badanie jest wskazane w szczególności u osób skarżących się na ciągłe zmęczenie i senność, które wykonują pracę związaną z koniecznością utrzymania koncentracji. W niektórych przypadkach lekarz może zlecić dodatkowe badania, aby wykluczyć inne przyczyny senności.

Leczenie hipersomnii

W przypadku hipersomnii wtórnej leczy się przede wszystkim przyczynę, czyli np. depresję albo bezdech senny. Poprawa ogólnego stanu zdrowia prowadzi do zmniejszenia objawów. W zależności od konkretnego przypadku skuteczna bywa terapia behawioralna, a czasem leczenie farmakologiczne. W trakcie terapii kognitywno-behawioralnej pacjenci uczą się zdrowych nawyków oraz technik redukcji stresu, by poprawić jakość snu i zmniejszyć nadmierną senność w ciągu dnia. Farmakoterapia polega na stosowaniu leków stymulujących, takich jak modafinil, metylofenidat, selegilinalub armodafinil. Zwiększają one czujność i zmniejszają senność. Leki te powinny być stosowane pod nadzorem lekarza. Przy nasilonych objawach dodatkowo może być podawany hydroksymaślan sodu. Substancja ta wykazuje działanie hamujące na ośrodkowy układ nerwowy, sprzyjając występowaniu snu wolnofalowego i wydłużając czas snu w nocy. Głęboki sen pomaga w odnowie ciała i umysłu. 

Życie z hipersomnią

Nadmierna senność może prowadzić do obniżonej czujności i reakcji, co obniża wydajność pracy, ale także zwiększa ryzyko wypadków, szczególnie podczas prowadzenia pojazdów lub obsługi maszyn. Wiąże się często z nadciśnieniem tętniczym i zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. Badania sugerują, że istnieje związek między hipersomnią a cukrzycą. Zwiększone ryzyko insulinooporności może prowadzić do rozwoju cukrzycy typu 2. Hipersomnia może być związana również z ryzykiem chorób serca. Dieta ma tu ogromne znaczenie. Trudności z utrzymaniem się na jawie mogą prowadzić do izolacji społecznej, poczucia osamotnienia i obniżenia jakości życia. Leczenie hipersomnii  wymaga zmiany stylu życia. Regularne godziny snu (także w weekendy!) pomagają w regulacji zegara biologicznego organizmu. Należy zadbać o higienę snu. Oznacza to między innymi unikanie stymulantów przed snem: w tym alkoholu, kofeiny i światła niebieskiego. Jeżeli chory nie jest w stanie zrezygnować z ekranów w porze wieczornej, to z pomocą przychodzą okulary blokujące światło niebieskie NightShield. Ograniczanie ekspozycji na światło emitowane przez urządzenia elektroniczne jest skuteczne, ponieważ sztuczne światło wpływa na produkcję melatoniny, hormonu regulującego sen. Jakość snu ma ogromne znaczenie. Przewietrzanie sypialni, zapewnienie całkowitej ciemności i wygodnego materaca stworzą sprzyjające warunki do snu. Regularna aktywność fizyczna, techniki relaksacyjne (medytacja, joga, modlitwa) również są elementem strategii w poprawie jakości snu i zmniejszeniu senności w ciągu dnia. Powinno się unikać wielu drzemek w ciągu dnia. Zalecana jest maksymalnie jedna drzemka trwająca do 40 minut.

Hipersomnia a inne zaburzenia snu

Hipersomnia różni się od zwykłej senności głównie pod względem intensywności, trwania i wpływu na codzienne funkcjonowanie. Jest to stosunkowo rzadkie zjawwisko w porównaniu do innych problemów ze snem, takich jak bezdech senny czy bezsenność. Hipersomnia często jednak towarzyszy tym zaburzeniom. Bezdech senny, w którym dochodzi do przerw w oddychaniu podczas snu, prowadzi do częstych przebudzeń w nocy i stąd pojawia się senność w ciągu dnia. Osoby z hipersomnią mogą także mieć mikrodrzemki w ciągu dnia, ale nie występują u nich kataleksja ani nagłe ataki snu, które są charakterystyczne dla narkolepsji.

Kiedy udać się do specjalisty?

Jeśli pomimo zdrowego stylu życia zauważasz u siebie problemy z nadmierną sennością, powinieneś zwrócić się o pomoc do specjalisty. Kluczową rolę odgrywa wiedza, czym jest hipersomnia.  Zadbanie o odpowiedni rytm  snu i czuwania wpływa na jakość naszego życia. Warto skonsultować się z lekarzem, jeśli napady senności pojawiają się w trakcie rozmowy albo ważnego wydarzenia, a także, gdy przeszkadza Ci w codziennym życiu. Szybka i właściwa diagnoza zapewnią ustalenie odpowiedniego planu leczenia i poprawę Twojego zdrowia, samopoczucia oraz chęci do działania.

Bibliografia:

Barateau L, Lopez R, Franchi JA et al.: Hypersomnolence, hypersomnia, and mood disorders. Curr Psychiatry Rep 2017; 19: 13.

Brown J, Makker HK: An approach to excessive daytime sleepiness in adults. BMJ 2020; 368: m1047

Lammers GJ, Bassetti CLA, Dolenc-Groselj L et al.: Diagnosis of central disorders of hypersomnolence: a reappraisal by European experts. Sleep Med Rev 2020; 52: 101306

Modafinil jako alternatywa w leczeniu nadmiernej senności w przebiegu zaburzeń afektywnych, Piskorska N., Wichniak A. Journal of Psychiatry and Clinical Psychology; Warszawa Tom 22, Nr/wydanie 2, (2022): 117-122. DOI:10.15557/PiPK.2022.0017